کتاب بررسی تقابل عقل و نفس در مثنوی مولانا

تاریخچه نفس شناسی فلسفی چیست ؟

پس از وی مهمترین مباحث در باب نفس مربوط به اخوان الصفا می‌باشد. از نظر اخوان الصفا نفس انسان فیضی است از نفس کل یا نفس عالم و این نفس دارای قوای ظاهر و باطنی است که اهم قوة مفکره می‌باشد که ممیز بین انسان و حیوان است پس از آنان ابو نصر فارابی (م ۳۲۹) اولین کسی بود که مباحث مربوط به نفس را چون بسیاری دیگر از مسائل فلسفی تنسیق نمود و به تعریف و تشریح ابعاد آن پرداخت.

بدون تردید در فیلسوفان جهان هیچ کس به اندازه ابن سینا به مسأله نفس نپرداخته و آثار متعددی که وی در این باره به رشته تحریر در آورده هم از حيث كثرت و حجم و هم محتوا و عمق با هیچ یک از آثار پیشینیان وی قابل قبول نیست و حتی تا عصر ملاصدرا ،نیز براستی در میان فیلسوفان کسی را یارای مقابله با وی در نفس شناسی نبوده است.

«وی علاوه بر مباحث مفصلی که در شفا اشارات و تنبیهات و نجات درباب نفس ارائه نموده رسائل مفرده فراوانی در این باب نگاشته است.برخی محققان تا سی اثر را در این باب نام برده اند» .

نفس در تعبیر حکماء یکی از مراتب وجود می‌باشد که انسان ناچار از داشتن آن است در سیر نزولی که مجردات به سوی گیتی روانه شدند نخستین پدیده پس از عقل نفس است و همه پدیده‌های دیگر از نفس به وجود آمده اند در سیر صعودی نیز هر که می‌خواهد به مرتبه عقل صعود کند باید از مراتب نفس عبور کند این نفس همان هیولای وجود انسان است که بدون ،آن انسان معنا پیدا نمی‌کند حكماء و فلاسفه قدیم یونان به وجود نفس یا روح اعتقاد داشتند و بحث از نفس از دیر باز در میان سایر علوم از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده است.

در اسلام نیز با توجه به اهمیت مباحث مربوط به علم النفس در خداشناسی معاد و اخلاق توجه ویژه‌ای به شناخت نفس مبذول شده است. نفس در اصطلاح فلاسفه اسلامی به کمال اول برای جسم «طبیعی معرفی شده؛ در نزد اکثر ایشان جوهری مجرد و بسیط است که از طریق آثاران در موجود زنده قابل اثبات است و در همین راستا براهینی نیز بر آن اقامه کرده‌اند همچنین ایشان برای نفس سه قوه کلی با نام «قوه ظاهری» یا حسی قوۀ «باطنی و قوه عاقله» در نظر گرفته اند اما علمای اخلاق اسلامی با توجه به نوع گرایشات و حالات مختلف انسانی قوای آن را به ،غضبیه ،شهویه و همیه و عاقله تقسیم. . . .