در دوران روشنگری و حتی در سدﮤ نوزدهم، هریک از ایدئولوژی‌های مختلف به جست‌وجوی همان شهر گمشده و مدینۀ فاضله‌ای پرداختند که ادیان و اساطیر از آن خبر داده‌ بودند. به سخن دیگر،‌ همۀ آنان علاوه‌بر ترسیم صورتی جامع از عالم و آدم، درصدد تصویر نظام و جامعه‌ای هستند که بشر را از وضعیت موجود، که مطلوب و محبوب او نیست، نجات بخشند. جوامع ایدئولوژیک، در نظر طراحان آن‌ها، نظام‌هایی هستند که مقتضای طبیعت آدم بوده‌است و با سلب قیود و موانع، خواسته‌ها و نیازهای او را تأمین می‌کنند. در این ایدئولوژی‌ها، آزادی انسان هویتی عقلانی دارد. آنان به‌دنبال ترسیم جامعه‌ای هستند که آزادی در آن تحقق یابد، جامعه‌ای که در آن خواسته‌های طبیعی و مطلوب انسان فراهم می‌شود و موانع دستیابی به آن‌ها از بین می‌رود.

همان‌گونه که قوام و حیات سنت‌های دینی به شناخت شهودی و ادراک دینی انبیا و اولیای الاهی است ـ که با فنای از هستی کاذب و گذر از نفسانیت دروغین حاصل می‌شود ـ و همان‌گونه که دوام و استمرار دنیای اساطیر بسته‌به ارتباط انسان با حقایق آسمانی از طریق حجاب نفسانیت اوست، شکل‌گیری و بقای ایدئولوژی‌های مدرن نیز به عقلانیت جدیدی وابسته است که به انکار معارف و دانش‌های فراعقلی می‌پردازد، زیرا اگر عقل، آنچنان‌ که مقتضای فطرتش است، پیوند خود را با حوزه‌های برتر معرفت برقرار کند و ازسویی، خود بر این نکته واقف شود که شناخت حقیقت نفس از عهدﮤ مفهوم و معرفت حصولی خارج و به معرفت و شناخت شهودی نیازمند است،‌ در این صورت، از ادعاهای کاذب خود مبنی بر عقلانی بودن همۀ هستی دست خواهد شست و به‌جای حجاب بودن،‌ چراغی خواهد شد که به فراسوی خود راه می‌نماید. بنابراین ایدئولوژی‌سازی مربوط به مقطعی است که عقل در چهرﮤ ناقص و ناتمام خود گرفتار مغالطه و خطا می‌شود و‌ ادعا می‌کند که جایگزین ادیان است. البته این نوع از عقلانیت با بریدن از حقایق ثابت و مجرد و با اعتماد به انسانی که در طبیعت و هستیِ سیّال آن در معرض دگرگونی و تغییر است، ‌از توجیه خود عاجز می‌ماند و به‌سرعت راه زوال را طی می‌کند و به‌دنبال آن شیوﮤ دیگر از معرفت، یعنی شناخت حسی، بر عرصۀ قدرت می‌نشیند.